Fotografia na świecie: Węgry

W przeglądzie fotografii na świecie wybieramy się z wizytą na Węgry. Kraina winem płynąca to również ojczyzna gigantów sztuk wizualnych – to nieduże państwo może poszczycić się szeregiem znanych nazwisk, które zapisały się na dobre w historii fotografii. Zobaczmy zatem sylwetki zarówno tych "największych z największych", jak i mniej może znanych, ale godnych uwagi artystów.

Robert Capa

Fotografia węgierska jako całościowe zjawisko nie jest może u nas tak szalenie popularna, jak choćby czeska, z pewnością nie można jednak powiedzieć, jakoby była "ziemią nieznaną". Świadczą o tym liczne przeglądy i prezentacje, które regularnie odbywają się w ramach festiwali fotografii i sztuki (przykładowo, wątki węgierskie dominowały w edycji krakowskiego Miesiąca Fotografii w roku 2006). Jesli jednak nawet ktoś nie gustuje w przeglądach, czy zdarza mu się przegapiać wystawy, musi kojarzyć nazwiska fotograficznych demiurgów: Brassaï, Robert Capa, André Kertész – wszyscy oni pochodzili z Węgier właśnie. Naturalnie, poświęcimy im w naszej publikacji właściwą dozę uwagi, z pewnością jednak nie pominiemy tak pełnego życia, barwnego zjawiska, jakim jest fotografia węgierska młodszego pokolenia.

"Nie wystarczy mieć talent. Trzeba jeszcze urodzić się Węgrem", mawiał dowcipnie Robert Capa zapytany o przepis na sukces w fotografii. Najsłynniejszy reporter wojenny minionego stulecia urodził się w Budapeszcie jako Endré Ernő Friedmann. Był samoukiem, a pierwsze kroki stawiał w agencjach prasowych Berlina, dokąd wyemigrował w 1931 roku. [comment]Prócz niewątpliwego talentu miał również szczęście: jednym z jego pierwszych zadań było sfotografowanie Lwa Trockiego, który akurat gościł w Kopenhadze. Chińska klątwa, jak mówią, brzmi: "obyś żył w ciekawych czasach", dla młodego Friedmanna jednak burzliwe dekady pierwszej połowy XX wieku okazały się naturalnym środowiskiem życia. Wskutek nastania ery Trzeciej Rzeszy zdecydował się na emigrację i przeniósł się do Paryża, gdzie z pomocą przedsiębiorczej narzeczonej, Polki Gerdy Pohorylles (Taro) stworzył swoje nowe, fotograficzne alter ego. Robert Capa pierwotnie był fikcyjnym bytem, a para jedynie "reprezentowała jego interesy", wkrótce jednak Friedmann zrósł się na dobre ze stworzoną przez siebie postacią. Tak narodził się Robert Capa, reporter wojenny.
Przełomem w jego karierze okazała się wyprawa do ogarniętej wojną domową Hiszpanii, celem stworzenia reportażu dla magazynu Vue. Tam powstało jedno z najlepiej rozpoznawalnych zdjęć świata, przedstawiające upadającego pod ciosem kuli republikańskiego żołnierza. Obraz przyniósł Capie błyskawiczną sławę. Wkrótce zdawał relację z japońskiej inwazji na Mandżurię, wreszcie z D-Day, a już po wojnie – z pierwszych dni nowego państwa Izrael. "Dla reportera wojennego przegapić inwazję to jak odmówić zaproszenia na randkę Lanie Turner" – mówił, nie kryjąc jednocześnie swej szczerości: choć jego żywiołem było fotografowanie wojny, niczym nie brzydził się tak jak nią. "Mam nadzieję, że jako reporter wojenny będę do końca życia bezrobotny", powiedział kiedyś.

Był gwiazdą. Przyjaźnił się z Ernestem Hemingwayem, Humphreyem Bogartem, romansował z Ingrid Bergman. Zginął niespodziewanie w 1954 roku, w czasie pierwszej wojny indochińskiej, którą relacjonował. Przypadkowo nastąpił na minę.

Fot. Robert Capa

[kn_advert]

Fot. Robert Capa

Brassaï

Czasy międzywojenne to okres prawdziwego triumfu artystów węgierskiego pochodzenia. Brassaï, nazwany przez Henry'ego Millera "okiem Paryża", należał do tych najbardziej znanych. Urodził się jako Gyula Halász w siedmiogrodzkim Brasso (dziś Brasov, Rumunia). Od nazwy rodzinnego miasta pochodzi jego pseudonim, który oznacza po prostu "z [comment]Brasso". Podobnie jak Robert Capa, na miejsce swych studiów wybrał Berlin, lecz pod wpływem swych przyjaciół z artystycznych kręgów przeniósł się w 1924 roku do Paryża. Tam podjął się pracy dziennikarza, jednocześnie ucząc się francuskiego... metodą uważnego czytania Prousta. Przebywał w świecie bohemy – zaprzyjaźnił się ze wspomnianym Henry Millerem, Salvadorem Dali, Alberto Giacomettim, których portrety chętnie wykonywał.

Brassaï miał szczęście trafić na doskonałego nauczyciela fotografii – był nim jego rodak, André Kertész. To on przekazał mu najcenniejsze wskazówki, które Halász niebawem zaczął stosować w praktyce. Jego ulubionym tematem był Paryż, zwłaszcza widziany nocą. Fotografia była dla niego medium, które "pozwalało uchwycić piękno ulic i ogrodów w deszczu i mgle, obraz nocnego Paryża". Wybierał się na długie wyprawy po zmroku, fotografował zaplecza kabaretów i varietes, światła ulic, zgiełk kawiarni, schadzki kochanków.

Prócz fotografii, Brassaï próbował swych sił w innych mediach. Jego nakręcony w paryskim ZOO film Tant qu'il y aura des bêtes został doceniony na festiwalu w Cannes. W latach 60. poświęcił się niemal całkowicie rzeźbie.

Fot. Brassaï

[kn_advert]

Fot. Brassaï

André Kertész

André Kertész zasłynął wysoce osobistym spojrzeniem na dokument fotograficzny. Jego nieortodoksyjne, charakteryzujące się śmiałym podejściem do światła i kąta zdjęcia, z początku przyniosły mu etykietę awangardzisty, zwłaszcza, że mieszkający w owym czasie w Paryżu Kertész trzymał się blisko środowiska dada. Minęło nieco czasu, nim jego "subiektywny dokument" został doceniony: niewielkie w formacie (Kertész jako jeden z pierwszych używał Leici), intymne, liryczne fotografie będące próbą zatrzymania ulotnej chwili w kadrze istotnie wpłynęły na twórczość licznych następców, w tym wspomnianego wyżej Brassaïa. "Wszyscy bardzo wiele mu zawdzięczamy", mówił z uznaniem Henri Cartier-Bresson.

W roku 1936 Kertész, zaniepokojony wzrostem nastrojów antysemickich w Europie (sam był Żydem z pochodzenia), przeniósł się do Stanów Zjednoczonych. Jego praca za Oceanem wydatnie różniła się od wcześniejszych artystycznych, autorskich poszukiwań: wykonywał komercyjne reportaże dla takich magazynów, jak Vogue czy House and Garden. Nie [comment]wspominał tego okresu dobrze. Nie czując się komfortowo jako fotograf "na zamówienie", zwrócił się po pewnym czasie ponownie w artystycznym kierunku. Wydał autorski album Day of Paris, z którego reprodukcje pokazano na solowej wystawie w Chicago. Zerwał współpracę z domem wydawniczym Conde Nast, dla którego tytułów pracował, i rozpoczął starania o udział w wystawach międzynarodowych. Okazało się to dobrym posunięciem – jego innowacyjne spojrzenie na dokument zostało wreszcie należycie docenione, czego ukoronowaniem stała się wystawa w nowojorskim MoMA. "Piszę światłem", odpowiadał lakonicznie, zapytany o swoją metodę pracy.

Nietypowo podszedł do jego twórczości Andrzej Stasiuk: jedno z wczesnych zdjęć Kertésza, przedstawiające niewidomego skrzypka, zachęciło go do odwiedzania miejscowości, w której wykonano tę fotografię. Wyprawa stała się impulsem do napisania Jadąc do Babadag.

Fot. Andre Kertész

[kn_advert]

Fot. Andre Kertész

Arion Gabor Kudász

Młodsza fotografia węgierska również ma niemało do zaoferowania. Arion Gabor Kudász (ur. 1978) to człowiek miasta: urbanistyczne pejzaże, zaniedbane zakątki, parkingi, przemysł, śmieci i ludzie funkcjonują w jego fotografii na równych prawach. Twórczość Kudásza wydaje się mieć swoiście etnograficzny charakter: przez pokazanie miejsc bytowania i praktyk mieszkańców miast rysuje szczegółowy i wyrazisty obraz ich samych.

Fot. Arion Gabor Kudász

[kn_advert]

Fot. Arion Gabor Kudász

Viola Fátyol i Enikő Hangay

Prace Violi Fátyol (ur. 1983) skupiają się na temacie relacji międzyludzkich, z przewijającym się wyraźnie motywem intymności. Czułe, ciepłe, ale jednocześnie wnikliwe spojrzenie, jakie praktykuje Fátyol, pozwala jej aranżować najbardziej niezwykłe i bardzo wymowne kompozycje: grupę dorosłych mężczyzn bujających się na huśtawkach czy własną babcię, udekorowaną aureolą z ciasta.

Fot. Viola Fátyol

[kn_advert]

Fot. Viola Fátyol

Enikő Hangay, kursująca między Budapesztem a Nowym Jorkiem, jak sama mówi "szuka tych części codziennego życia w mieście, które oko zwykle pomija". Jej bajkowe podejście do rutyny życia owocuje zaskakującymi niejednokrotnie zestawieniami, przy użyciu zupełnie zwyczajnych środków. Niespodziewany obiekt, zachwycające zestawienie kolorów, zmieniają u Hangay codzienność w fantastykę.

Fot. Enikő Hangay

[kn_advert]

Fot. Enikő Hangay