Fotografia speleologiczna, czyli zdjęcia w jaskiniach

Fotografia to sposób na życie, i to sposób dla odważnych i sprawnych fizycznie ludzi. Speleologia jest nauką, zajmującą się jaskiniami. Fotografia speleologiczna to dziedzina niezwykle trudna, nie tylko ze względu na specyficzne warunki, panujące pod powierzchnią ziemi, ale i zważywszy na trudność w samym funkcjonowaniu człowieka w jaskiniach. Podobnie jak w fotografii wysokogórskiej, nie chodzi tu tylko o samo zdjęcie - człowiek mierzy się z kształtującą się miliony lat przyrodą, ćwiczy w sobie pokorę wobec jej potęgi i utrwala jej piękno na fotografiach.

O ile człowiek nie wniesie światła do jaskiń, panuje w nich zawsze ciemność. Żyjące tu mikroskopijne rośliny nie zawierają chlorofilu, ponieważ w ciemności nie odbywa się żadna fotosynteza. Zwierzęta tu żyjące są ślepe, ponieważ w ciemności nie jest potrzebny wzrok (troglobionty, troglokseny, troglofile). Świat podziemny wykształcił własne tempo ewolucji, dlatego spotykane w nich gatunki roślin i zwierząt to jedne z najstarszych gatunków na ziemi.
Inna cechą środowiska jaskiniowego jest znaczny stopień wilgoci w powietrzu, sięgający 100 procent, co powoduje, że powietrze jest niezwykle ciężkie, pełne pary wodnej, co najbardziej widoczne jest w wydychanym powietrzu.
Temperatura w jaskiniach nie zmienia się prawie wcale. Podobnie jak wszystko w tym świecie podziemi, jest stała - różnica temperatur wód podziemnych między latem i zimą wynosi najwyżej parę dziesiątych stopnia. Inaczej mówiąc, temperatura w danej jaskini waha się w granicach średniej rocznej temperatury przy jej wejściu.
Do najczęściej występujących rodzajów jaskiń należą jaskinie krasowe, pseudokrasowe, grawitacyjne, tektoniczne, lodowcowe, wietrzeniowo-erozyjne. Jesli chodzi o materiał pokrywający wnętrze grot, to przeważają różne mieszanki brunatnej gliny i wapieni. Ściany masowo pokryte są naciekami.

fot. Craig W. Myers "Erebus"

Warunki jaskiń

Tematy fotografowania speleologicznego
Fotografia jaskiniowa koncentruje się przede wszystkim na utrwalaniu wyglądu rozmaitych form nacieków skalnych wewnątrz grot. Osobną kategorią są jednak reportaże fotograficzne z życia jaskiniowych alpinistów. Ich umiejętności są niekiedy bardzo spektakularne, a reportaż zrobiony w takich warunkach, tym bardziej staje się wartościowy, im więcej wysiłku przedstawia i im więcej starań włożył w niego fotografujący. Podsumujmy więc co składa się na fotografię speleologiczną.

1. Ogólne plany jaskiń i nacieków w nich występujących

2. Reportaże z życia speleologów

Wydaje się, że to niewiele. Wyobraźmy sobie jednak, że ten na pierwszy rzut oka martwy świat, tętni własnym, zmineralizowanych życiem. Kalcytowe nacieki zakończone są kroplami, które po bliższym zbadaniu okazują się nie być puste. Wewnątrz nich rodzą się nowe kryształy kalcytu (minerał skałotwórczy z grupy węglanów), otoczone napięciem powierzchniowym, utrzymującym kształt kropli.

fot. Steve M. Sieren "Mysterious Waters"

Normy zachowania się fotografujących w jaskiniach
1. W jaskiniach zagospodarowanych przez zarządy parków narodowych, rezerwatów przyrody itp., należy dowiedzieć się, czy fotografowanie w danej jaskini jest dostępne bez zezwolenia. Jeśli nie, powinno sie takie zezwolenie zdobyć.

2. Fotografując w jaskiniach nie zagospodarowanych jeszcze oficjalnie przez człowieka i instytucje zajmujące się ochroną środowiska, które to groty są dodatkowo miejscami trudnymi w eksploracji, pamiętamy bezwzględnie o asyście osób znających te miejsca. Nigdy nie wybieramy się fotografować sami.

3. Przed wejściem do jaskini zawsze powinien ktoś czekać. Dodatkowo musi on być poinformowany przez grupę, która zeszła do jaskini, kiedy planowany jest powrót. Terminu powrotu przestrzega się absolutnie, jeśli nie istnieje sposób zdalnego powiadomienia czekających na zewnątrz o jego przesunięciu.

fot. Kyaw Kyaw Winn "In The Cave"

4. Fotograf, chcący fotografować jaskinię, powinien dołączać do grupy badawczej, która nie wybiera się do jaskini po raz pierwszy, ale idzie do groty dobrze sobie znanej. Nie tylko chodzi tu o niebezpieczeństwo, opisane w punkcie pierwszym, ale o praktyczną stronę wędrówki. Grotołazi, którzy znają grotę, zwykle uprzedzają fotografującego o konieczności np. pochylenia się, albo zwrócenia uwagi na jakiś szczegół. W sytuacji, kiedy nie znają jeszcze groty, fotograf zostawiony jest w pewnym sensie samemu sobie i dodatkowo, ze względu na swój brak doświadczenia, może opóźniać marsz całej grupy.

5. Dla każdego człowieka, nie tylko fotografa, pod ziemią czyha wielkie niebezpieczeństwo - wilgotność. Wydaje się ona niegroźna, lecz długie przebywanie w ciężkim, chłodnym, wilgotnym powietrzu, może niepostrzeżenie dla człowieka wychłodzić mu organizm i spowodować powoli narastającą hipotermię. Trzeba uważać na poziom ciepłoty ciała i stosować odpowiednio dobrany do temperatury groty specjalistyczny ubiór.

6. Kolejnym niebezpieczeństwem, które należy mieć na uwadze, są wszelkiego rodzaju obrywy skalne ze stropów groty, niestabilne podłoże, spękane półki, a także pojedyncze kamienie. Jeśli to tylko możliwe, powinno się wykorzystywać asekurację sprzętową (liny, haki). Nadmiernie rozbuchana wiara we własne umiejętności, kończy się zwykle często groźnymi dla życia i zdrowia wypadkami.

fot. Stefania Barbier "blue cave"

7. Rękawiczki. Niezbędny element wyposażenia fotografa jaskiniowego. Chronią koniuszki palców przed wychłodzeniem i zabrudzeniem rąk wilgotną gliną. Kask jest koniecznym zabezpieczeniem przed spadającymi kamieniami i wszelkimi innymi urazami głowy. Są to specjalne, lekkie konstrukcje, które dodatkowo zwykle posiadają atest UIAA (International Mountaineering and Climbing Federation).

8. Specjalna uprząż asekuracyjna wraz z liną i karabińczykami, pomocna przy trudnych zejściach, zjazdach i wychodzeniu z jaskini.

9. W jaskiniach płaskich, o dużych komorach, sprzęt fotograficzny może być noszony w wysokiej jakości, odpornym plecaku (np. nylon balistyczny). W jaskiniach trudniejszych, zbudowanych z sal, kominów, przewężeń, studni, sprzęt powinny zabezpieczać specjalne walizki, dodatkowo zachowujące dodatnią pływalność w razie upadku do wody.

10. Bezwzględnie unikać należy dotykania aparatu rękami zabrudzonymi gliną. Nie ma znaczenia tutaj stopień uszczelnienia body i pierścieni obiektywu. Glina po wyschnięciu zamienia się w mikroskopijny pył i z łatwością może wniknąć do wnętrza aparatu, uszkadzając jego mechanizmy i powierzchnię soczewek.

11. Drogę w jaskini można oświetlać na różne sposoby, jednak nadal podstawowym rodzajem oświetlenia jest lampa karbidowa. Karbid zamknięty w zawieszonej przy pasku wytwornicy reaguje z wodą, tworząc łatwopalny gaz - acetylen, który jest przekazywany do palnika na kasku i spala się jasnym płomieniem. Światło karbidowe, w porównaniu do światła elektrycznego, lepiej się rozprasza i jest łagodniejsze dla oczu. Dodatkowo ekipa powinna mieć ze sobą w zapasie oświetlenie LED - jest najekonomiczniejsze, nie okopca ciemnym dymem nacieków, chociaż męczy wzrok.

fot. Mike W. Detwiler "Gods' Light Beam"

Sprzęt fotograficzny pod ziemią
Nie ma szczególnych wymagań co do budowy aparatu, wykorzystywanego do fotografii speleologicznej. Właściwie nadaje się do tego typu fotografii znakomita większość, nawet amatorskich, lustrzanek cyfrowych. Najczęściej wykorzystywanymi obiektywami są obiektyw o standardowej ogniskowej dla danego formatu klatki i obiektyw szerokokątny. Ze względu na słabe oświetlenie zaleca się, by były to obiektywy maksymalnie jasne. Trzeba wypracować też pewien kompromis między jakością zdjęć przy wysokim iso (a takie będzie potrzebne w fotografii speleologicznej) i ciężarem sprzętu (niestety dla tego typu fotografii, aparaty o najwyższej jakości odwzorowania są niezwykle nieporęczne przy tego typu fotografii - mowa tu między innymi o średnim formacie).

fot. Joseph D. Sage "Carlsbad Caverns National Park"

Każdy używany w warunkach jaskiniowych obiektyw, musi być zabezpieczony osłoną przeciwsłoneczną, nie dlatego, że w jaskiniach jest duże nasłonecznienie, lecz w celu ochrony przez spadającymi kroplami wody. Przydaje się poza tym statyw z solidną głowicą ruchomą w płaszczyźnie poziomej i pionowej.
Dodatkowo przydaje się wężyk spustowy, najlepiej przewodowy i odporny na zawilgocenie. Można nim swobodnie sterować migawką w trybie Bulb.

fot. Jacqueline Andrews "The Ice Cave Portal"

Technika fotografowania
1. W reportażu speleologicznym ważny jest wielki plan (nazewnictwo to związane jest bardziej ze sztuką filmową). Pokazujemy przede wszystkim emocje związane z pokonywaniem przez grotołazów trudności w postaci kominów, zacisków itp. Unikamy stosowania planu ogólnego. Jest on jedynie dość bierną rejestracją tego, co dzieje się w jaskini. Pod względem ekspresyjnym i artystycznym, taka fotografia nie ma wielkiej wartości.

2. Fotografia nacieków, stalaktytów i stalagmitów także powinna być wykonywana z wykorzystaniem węższych planów zdjęciowych, chyba że fotografujemy dużą komorę jaskiniową. Do oświetlania stosujemy zwykle elektroniczną lampę błyskową, najlepiej z dodatkowych źródłem zasilania i z klasy lamp uszczelnianych (palnik, komora baterii i kołnierz). Jeśli ekipa dysponuje lampami halogenowymi, mogę się one bardzo przydać w celu doświetlenia tła zdjęciowego, aby różnica tonalna między pierwszym planem i dalszymi nie była na zasadzie czarnego odcięcia kształtu. Do fotografowania nacieków i szeroko pojętego wyglądu jaskiń najlepszy jest obiektyw z możliwością fotografowania makro. Może być to np. standardowy transfokator o zakresie 24-105 mm.
Pamiętajmy też o kolorystyce tematu. Fotografia nacieków koncentruje się głównie na utrwalaniu form kalcytowych i aragonitowych, niebiesko-białych, zielonych i ochrowych wapieni.

fot. Craig W. Myers "Lehman Cave"

3. W dużych salach nie jest możliwe, by jednym błyskiem oświetlić całą powierzchnię jaskini i dodatkowo wydobyć szczególne cechy nawisów skalnych, załamań i kolorów skał. Z pomocą przychodzi tu technika zwana open flash. Aparat stawiamy w stabilnym miejscu, na statywie. Otwieramy migawkę i blokujemy ją w tym położeniu. Staramy się nie wchodzić z własnym, czołowym oświetleniem, na wprost obiektywu. W wyznaczonych wcześniej miejscach, trzymając w ręku lampę błyskową, wyzwalamy błyski. W ten sposób doświetlamy selektywnie całą scenę fotografowaną w trybie otwartej migawki. Nie robimy tego dla planu, który jest najbliżej. Budujemy głębię, oddalając światło błyskowe od aparatu.

fot. Jim Zuckerman "MS-4201"