29 marca 2018, 12:30
Autor: Jarosław Zachwieja
czytano: 81656 razy

Zdjęcia makro - praktyczny poradnik dla początkujących fotografów

Zdjęcia makro - praktyczny poradnik dla początkujących fotografów

Fotografowie pragnący wykonywać niezwykłe i piękne zdjęcia bardzo często prędzej czy później kierują swoją uwagę w stronę zdjęć makro oraz zbliżeniowej. Nic w tym dziwnego: tuż obok nas kryje się bowiem wspaniały, niedostrzegalny dla większości ludzi świat, tylko czekający na uwiecznienie go na zdjęciach. A co najważniejsze, jego odkrycie wcale nie musi być trudne. W artykule omówimy informacje wstępne, których celem będzie uporządkowanie niektórych zawiłości dotyczących tego tematu. Zapraszamy!

Określenie zdjęcia makro jest jednym z tych, które nawet u mniej doświadczonego fotografa budzą ciąg skojarzeń. Fantastyczny świat owadów, liście, kwiaty i minerały w powiększeniu, życie w kroplach wody – to wszystko i wiele więcej rozumie się pod pojęciem makrofotografii. Gdzie jednak zaczyna się i kończy makrofotografia? Jak rozpoznać, co jest zdjęciem makro? Czym powinien dysponować ambitny amator pragnący spróbować swoich sił w tego typu fotografii? Wszystkie te pytania są źródłem wielu nieporozumień mających swoje źródło w tym, że wiele osób bardzo różnie rozumie samo pojęcie makrofotografii. 

 

Spis treści

 

 

Skala odwzorowania – najważniejsze pojęcie makrofotografii

Jak wiadomo, w fotografii można wyróżnić kilka terminów, których rozumienie jest kluczowe dla zajęcia się tą dziedziną sztuki "na serio". Należą do nich m.in. ekspozycja, kompozycja oraz nieco bardziej techniczne pojęcia, takie jak czas naświetlania, przysłona, czułość ISO itd. W przypadku fotografii najważniejszym terminem jest jednak skala odwzorowania, i termin ten pojawia się praktycznie na każdym kroku. Co to takiego?

makrofotografia dla każdego informacje wstępne warsztaty szkolenia cykl poradnik makro wprowadzenie
Optyka o skali odwzorowania 1:1 pozwala spojrzeć na świat z zupełnie innej (niekiedy przerażającej) perspektywy. Na ilustracji widać wycinek fotografii przedstawiającej pająka sfotografowanego za pomocą lustrzanki z przetwornikiem APS-C z podłączonym do niej obiektywem Tamron SP AF 60mm F/2.0 Di II LD IF MACRO 1:1 (Pełne zdjęcie w rozdzielczości ok. 8 megapikseli dostępne po kliknięciu). fot. Marcin Woźniak

Otóż skala odwzorowania, zwana też skalą reprodukcji, to stosunek wielkości fotografowanego przedmiotu do jego obrazu rzutowanego przez obiektyw na matrycę aparatu lub błonę światłoczułą. Gdy obiekt i jego obraz na przetworniku mają dokładnie te same rozmiary, mówimy o skali odwzorowania 1:1. Gdy obraz jest dwukrotnie mniejszy, skala odwzorowania wynosi 1:2, natomiast gdy dwukrotnie większy od oryginału – 2:1. Proste? A jednak zrozumienie pojęcia skali odwzorowania i jego znaczenia często sprawia problemy wielu osobom.

Cały problem ze skalą odwzorowania polega na tym, że nie przekłada się ona w sposób bezpośredni na rozmiar tego, co zobaczymy na zdjęciu. Jest tak, ponieważ aparaty fotograficzne (zwłaszcza cyfrówki) odznaczają się zróżnicowanymi rozmiarami elementów światłoczułych. W efekcie obiektyw o danej skali odwzorowania da nieco inny obraz po podłączeniu go do aparatu pełnoklatkowego niż np. wyposażonego w matrycę APS-C. Z aparatami kompaktowymi zamieszanie jest jeszcze większe – tutaj wielość formatów matryc i zwyczaj podawania ogniskowych obiektywu w przeliczeniu na kadr 35 mm sprawia, że większość producentów rezygnuje z umieszczania w specyfikacji technicznej informacji na temat skali odwzorowania. Szacuje się, że większość kompaktów wyposażonych w tzw. tryb makro jest w stanie zapewnić skalę odwzorowania nieco mniejszą niż 1:2, lecz tylko z bardzo bliskich odległości (najczęściej tak bliskich, że nie dających się wykorzystać w praktyce).

makrofotografia dla każdego informacje wstępne warsztaty szkolenia cykl poradnik makro wprowadzenie
Podobny jak na wcześniejszym przykładzie pająk uwieczniony obiektywem standardowym (model Canon EF-S 17-55mm f/2.8 IS USM, skala odwzorowania około 1:6) prezentuje się już znacznie bardziej zwyczajnie. Nadal jednak w powiększeniu można dostrzec interesujące detale jego budowy  (Pełne zdjęcie w rozdzielczości ok. 7 megapikseli dostępne po kliknięciu). Fot. Jarosław Zachwieja

 

W praktyce okazuje się, że nawet dla danego obiektywu skala odwzorowania nie jest wartością stałą. Jest ona bowiem wypadkową odległości od fotografowanego obiektu oraz ogniskowej obiektywu. Z tego powodu, mówiąc o skali odwzorowania, mamy na myśli tak naprawdę maksymalną skalę odwzorowania, która podawana jest w stosunku do przedmiotów fotografowanych z odległości będącej minimalną odległością ostrzenia (w przypadku obiektywów stałoogniskowych sprawa jest prosta, niestety z zoomami już tak łatwo nie jest – odległość ostrzenia zmienia się bowiem wraz z ogniskową).

Zdjęcia makro a zbliżeniowa (close-up) – podobieństwa i różnice

Teraz, kiedy pojęcie skali odwzorowania jest już jasne, możemy podjąć próbę zdefiniowania pojęcia makrofotografii. Napisałem "próbę", ponieważ, jak wszelkie rozgraniczenia, to również jest nieco sztuczne i wcale nie musi być uznawane przez wszystkich. W czasach dominacji tradycyjnej fotografii małoobrazkowej przyjmowało się, że zdjęcie można było określić jako makrofotografię, gdy wykonane zostało przy skali odwzorowania 1:1 lub większej.

makrofotografia dla każdego informacje wstępne warsztaty szkolenia cykl poradnik makro wprowadzenie
W przypadku niektórych zdjęć trudno jest określić, czy zakwalifikować je do makrofotografii, czy do fotografii zbliżeniowej, zwłaszcza jeżeli brakuje w kadrze jakiegoś elementu umożliwiającego jednoznaczne określenia skali. W prezentowanym przykładzie dzięki obecnym na zdjęciu kroplom rosy oraz bardzo niskiej głębi ostrości można wysnuć podejrzenie, że kwiatek na zdjęciu jest bardzo mały i że fotografia ta przedstawia go w skali odwzorowania bardzo zbliżonej do 1:1. A jeżeli nawet nie, to czy w jakikolwiek sposób traci na uroku? Fot. Marcin Woźniak

 

Obecnie wśród lustrzanek cyfrowych dominującą grupę stanowią modele z przetwornikiem APS-C, a ponadto na porządku dziennym jest wycinanie ze zdjęć fragmentów kadru i publikowanie ich w postaci całych fotografii. W efekcie za zdjęcia makro uznawane są już fotografie wykonane przy nieco mniejszej skali odwzorowania, np. 1:2.

Jednak wiele aparatów fotograficznych wyposażonych jest w tzw. tryb makro, który nie umożliwia uzyskania aż takich powiększeń. Również niektóre z obiektywów przeznaczonych dla lustrzanek i aparatów bezlusterkowych zawierają w swojej nazwie to słowo, mimo iż ich skala odwzorowania nie przekracza nawet 1:4. Sprzęt ten pozwala wykonać niejednokrotnie bardzo piękne zdjęcia w nieco mniejszym powiększeniu. Choć fotografie takie bywają określane mianem makro, to tak naprawdę zaliczać się je powinno do tzw. fotografii zbliżeniowej (ang. close-up). Niemniej jednak większość uwag i wskazówek dotyczących makrofotografii dotyczy również zdjęć typu close-up. 

Krótki przegląd sprzętu

Makrofotografia stawia fotografującemu specyficzne warunki jeśli chodzi o sprzęt – zarówno optykę, sposoby umocowania aparatu, jak i oświetlenie. Najważniejsza kwestia techniczna dotyczy sposobu uzyskania na matrycy aparatu odpowiednio dużego obrazu. W tej części naszego poradnika skoncentrujemy się właśnie na niej.

Jak uzyskać odpowiednią dla makrofotografii skalę odwzorowania?

Choć, jak napisałem już wcześniej, skala odwzorowania jest cechą obiektywu, to nie oznacza to jeszcze, że amator pragnący spróbować swoich sił w makrofotografii koniecznie musi zacząć od zaopatrzenia się w drogi obiektyw makro. Istnieje bowiem całkiem sporo metod pozwalających uzyskać ujęcia o znacznym stopniu powiększenia. Dokładne omówienie ich wszystkich stanowić będzie temat jednego z najbliższych odcinków z naszego cyklu, natomiast poniższy krótki przegląd ma na celu uświadomienie wszystkim, jak duże możliwości wyboru istnieją w tym zakresie. Najwięcej mają ich oczywiście posiadacze lustrzanek.

makrofotografia dla każdego informacje wstępne warsztaty szkolenia cykl poradnik makro wprowadzenie
Canon MP-E 65mm f/2.8 1-5x Macro Photo – bardzo ekstremalny obiektyw do makrofotografii i praktycznie tylko i wyłącznie do niej (nie ostrzy na nieskończoność, co praktycznie eliminuje go do innych zastosowań niż makrofotografia). Oferuje maksymalną skalę odwzorowania 5:1, co w połączeniu z w pełni otwartą przysłoną daje minimalną głębię ostrości na poziomie 0,048 mm. Obiektyw tego typu to rozwiązanie dla kogoś, kto ma już pewność, że makrofotografia będzie jego życiową pasją lub zawodem. 

 

Najprostsza metoda to oczywiście zakup obiektywu o dużej skali odwzorowania. Każdy producent optyki ma w swojej ofercie jakieś modele o skali odwzorowania 1:1. Są to konstrukcje stałoogniskowe, dlatego jeżeli komuś zależy na swobodzie korzystania ze "szkła" zmiennoogniskowego, powinien się zainteresować tzw. zoomami macro. Wprawdzie pod tym ostatnim określeniem często kryją się zupełnie zwyczajne modele (nazwane tak tylko ze względów marketingowych), to jednak można też dość łatwo trafić na taki, którego skala odwzorowania będzie wynosić 1:3 lub nawet 1:2. Osoby o mniej zasobnych portfelach mogą się też zastanowić nad spróbowaniem swoich sił z manualnymi obiektywami M42 podłączanymi przez specjalny adapter – już za około 200 złotych możemy nabyć takie konstrukcje, jak choćby oferujący skalę odwzorowania 2:1 znakomity Industar 61 L/Z - MC 2.8/50.

Kolejną metodą jest zwiększenie skali odwzorowania obiektywu już posiadanego. I znowu w najlepszej sytuacji znajdują się posiadacze lustrzanek – mogą oni bowiem wykorzystać nie pogarszające jakości obrazu pierścienie lub mieszki pośrednie. Elementy te, mocowane pomiędzy korpus aparatu i obiektyw pozwalają uzyskać mniejszą odległość ostrzenia i w efekcie zwiększyć skalę odwzorowania. Jest ona szczególnie imponująca zwłaszcza w przypadku mieszków, które zapewniają możliwość bardzo dużego odsunięcia obiektywu od płaszczyzny przetwornika. Również w tym przypadku istnieją droższe rozwiązania – umożliwiające podłączenie obiektywów systemowych – oraz tańsze, wymagające użycia starych manualnych "szkieł". Główną wadą mieszków i pierścieni jest mniejsza jasność tak przymocowanego obiektywu (do matrycy przez wydłużony tor optyczny dociera mniej światła). Ponadto, zwłaszcza w przypadku mieszka, rozmiary i waga naszego zestawu fotograficznego znacznie się zwiększają. Zamiast pierścieni bądź mieszka można też zastosować telekonwerter, który zapewnia większą skalę odwzorowania poprzez zwiększenie ogniskowej obiektywu.

makrofotografia dla każdego informacje wstępne warsztaty szkolenia cykl poradnik makro wprowadzenie makrofotografia dla każdego informacje wstępne warsztaty szkolenia cykl poradnik makro wprowadzenie
Pierścienie pośrednie i mieszki to najpopularniejsze akcesoria do makrofotografii. Umożliwiają zwiększenie skali odwzorowania obiektywu kosztem jego jasności bez straty jakości obrazu, ale czynią też cały zestaw znacznie większym (szczególnie mieszek).

 

Kolejne rozwiązania, dostępne zarówno dla użytkowników lustrzanek, jak i aparatów z niewymienną optyką (pod warunkiem, że dysponują one gwintem lub tuleją do przykręcania filtrów) zakładają przymocowanie dodatkowych elementów z przodu obiektywu. Są to różnego rodzaju soczewki skupiające i konwertery makro, które pozwalają zwiększyć skalę odwzorowania bez utraty jasności obiektywu. Nie zakłócają one też działania mechanizmów pomiaru światła, ani też autofokusa, natomiast prawie zawsze powodują spadek ostrości obrazu – zwłaszcza w narożnikach kadru. W przypadku konwerterów makro ta degradacja jest znacznie mniejsza, są to jednak też urządzenia droższe i o bardziej skomplikowanej budowie

Istnieje też jeszcze jedna, dość dziwna kategoria osprzętu optycznego do makrofotografii, a mianowicie pierścienie odwrotnego mocowania. Pozwalają one obiektyw przykręcić "tyłem na przód" do korpusu aparatu lub innego obiektywu. W pierwszym przypadku z reguły owocuje to uzyskaniem układu optycznego o znacznie większej skali odwzorowania, niż normalna (zwłaszcza przypadku obiektywów o krótszych ogniskowych – metoda ta nie sprawdza się w przypadku modeli długoogniskowych). W drugim zaś odwrócony obiektyw działa jak soczewka nasadkowa o bardzo dużej sile skupiającej – wystarczającej, aby uzyskać skalę odwzorowania przekraczającą 1:1.

makrofotografia dla każdego informacje wstępne warsztaty szkolenia cykl poradnik makro wprowadzenie
Soczewki makro to jedno z najtańszych rozwiązań powiększających fotografowany obraz, a przy tym jedne z najtańszych dostępnych dla użytkowników aparatów kompaktowych (pod warunkiem, że nasz sprzęt przystosowany jest do montażu filtrów optycznych). Niestety jej użycie owocuje znacznym spadkiem ostrości obrazu w narożnikach kadru. Na zdjęciu model Raynox DCR-2025PRO.

 

Wyzwania i trudności

Fotografia makro i zbliżeniowa jest fascynująca i przynosi wiele satysfakcji, ale też z uprawianiem jej wiążą się pewne trudności. Osoba zamierzająca zająć się tego typu fotografią może być pewna, że na swojej drodze prędzej czy później napotka je wszystkie.

Wyzwania stojące przed stawiającymi pierwsze kroki w makrofotografii

Świat oglądany w powiększeniu wygląda zupełnie inaczej, aniżeli ten oglądany na co dzień. Również fotograf pragnący uwiecznić rzeczywistość w skali makro zetknie się z nieco innymi problemami do rozwiązania. W szczególności będą to:

Niska głębia ostrości

Każdy, kto kiedykolwiek fotografował obiektywem o bardzo długiej ogniskowej obiekt znajdujący się w odległości mniejszej, niż 10 metrów zna problemy wynikające ze zbyt małej głębią ostrości. W makrofotografii problem ten może być jeszcze bardziej dotkliwy – niejednokrotnie może się okazać, że nawet przymknięcie przysłony do f/11 nie gwarantuje wcale, że niewielki owad zostanie uwieczniony wyraźnie w całej swej okazałości. Często konieczne więc będzie zmniejszenie wielkości otworu względnego do bardzo niewielkich wartości, np. f/22. Nic więc dziwnego, że wśród obiektywów makro znaleźć można konstrukcje oferujące minimalną jasność na poziomie f/32 lub f/64. Z kolei przy silnym przymknięciu przysłony pojawić się może kolejny problem, czyli…

makrofotografia dla każdego informacje wstępne warsztaty szkolenia cykl poradnik makro wprowadzenie
Uwiecznienie świata odbitego w kropli wody to piękny temat zdjęcia typu close-up, a przy okazji doskonały sposób na poradzenie sobie z niską głębią ostrości. Fot. Marcin Woźniak

 

Brak światła

Niejednokrotnie wykonując zdjęcia makro i zbliżeniowe, spotkamy się z problemem niewystarczającego oświetlenia. Oprócz typowego braku światła, uniemożliwiającego wykonywanie jakichkolwiek zdjęć (nie tylko w powiększeniu), możemy znaleźć się w sytuacji, kiedy to światło będzie zbyt słabe, aby udało nam się osiągnąć wymaganą głębię ostrości. Makrofotografia wymaga więc od nas rozszerzenia umiejętności w zakresie oceny stopnia naświetlenia sceny, tak aby móc odpowiedzieć sobie na pytanie w rodzaju "czy jeżeli przymknę do f/16, to starczy mi światła?".

Inny problem związany z brakiem światła pojawić się może, gdy pragnąc uchwycić interesujący nas obiekt w silnym powiększeniu, zbliżymy się do niego tak bardzo, że po prostu go zasłonimy. Ten problem niemal zawsze dotyka osoby wykonujące zdjęcia zbliżeniowe aparatami kompaktowymi, ale nieobcy jest też użytkownikom lustrzanek.

makrofotografia dla każdego informacje wstępne warsztaty szkolenia cykl poradnik makro wprowadzenie
Łąka o poranku to jedno z najlepszych możliwych miejsc na robienie zdjęć makro. Osiadająca na wszystkim rosa potrafi nawet prostą pajęczynę zamienić w sznur błyszczących pereł. Fot. Marcin Woźniak

 

Nierównomierne oświetlenie

Przy fotografowaniu w powiększeniu bardzo częstym problemem  stają się cienie – np. rzucane na płatki przez inne płatki, albo też powstałe w wyniku działania silnie ukierunkowanego światła. Dlatego też wykonując zdjęcia, będziemy się starali zapewnić oświetlenie równomierne, najlepiej rozproszone. Często wymagać będzie to użycia więcej niż jednego źródła światła.

Podczas wykonywania zdjęć w plenerze szczególną rolę będą odgrywały natomiast pogoda i pora dnia. Kontrastowe oświetlenie słoneczne prawie na pewno doprowadzi do powstawania głębokich i ostrych cieni. Dlatego też fotograf próbujący swoich sił w makrofotografii powinien wypatrywać dni nieco pochmurnych lub też wybrać się w plener o świcie.

 

makrofotografia dla każdego informacje wstępne warsztaty szkolenia cykl poradnik makro wprowadzenie
Głębokie cienie mogą być problemem szczególnie podczas fotografowania kwiatów, kiedy to jasno oświetlone z jednej strony płatki potrafią kompletnie zacienić wnętrze kielicha. Kluczem do osiągnięcia sukcesu w takiej sytuacji jest właściwe doświetlenie ciemnych fragmentów kadru. Fot. Marcin Woźniak

 

Problemy z ustawieniem ostrości

Oprócz opisanych wcześniej kłopotów związanych z niską głębią ostrości samo jej ustawianie w przypadku makrofotografii może przysporzyć nieco więcej problemów niż zwykle. Najmniejsze bowiem poruszenie aparatem powoduje znaczną zmianę wyglądu obrazu. Z tego powodu wielu fotografujących na potrzeby zdjęć makro wypracowuje sobie osobne metody ostrzenia – takie jak np. przesuwanie do przodu i do tyłu samego aparatu zamiast manipulowania pierścieniem ostrości.

Ruch fotografowanych obiektów i podmuchy powietrza

Ten problem pojawia się głównie podczas fotografowania plenerze oraz przy wykonywaniu zdjęć owadów. Jeżeli bowiem wydaje nam się,  że na łące zdarzają się chwile, gdy nie wieje wiatr, a piękna gąsienica którą chcemy sfotografować nie porusza się, to mamy rację – wydaje nam się. W skali makro najmniejszy nawet ruch sprawia, że kompozycja się rozpada, a interesujący nas detal wypada z obszaru ostrości.

Dla kogo fotografia makro?

W kontekście przedstawionych powyżej wyzwań i trudności wielu z Was zapewne zadaje sobie pytanie "czy makrofotografia jest dla mnie?". Praktycznie w każdej sytuacji można udzielić na to pytanie odpowiedzi twierdzącej. Poszukiwanie fotograficznych inspiracji pod naszymi nogami i w widzianych pod powiększeniem rzeczach otaczających nas na co dzień dla każdego może być wspaniałą zabawą. I nie ma tu znaczenia, jakim dysponujemy sprzętem i czy w związku z tym wykonujemy zdjęcia makro czy close-up oraz czy będą one robione w plenerze, w studiu, czy też w zaciszu domowym – w każdej sytuacji można ustrzelić interesujący kadr.

makrofotografia dla każdego informacje wstępne warsztaty szkolenia cykl poradnik makro wprowadzenie
Nawet jeżeli nie dysponujemy sprzętem do makrofotografii, możemy wykonywać udane zdjęcia zbliżeniowe. Kluczem jest tutaj pomysł, znajomość zasad fotografii oraz własnych możliwości. To pomysłowe zdjęcie wykonane zostało aparatem kompaktowym typu hiperzoom. Fot. MorgueFile

 

Oczywiście sprzęt, jakim dysponujemy, w pewien sposób określa nasze możliwości, niemniej jednak nawet dysponując prostym, podstawowym wyposażeniem możemy wykonać znakomite zdjęcia. W makrofotografii w równie dużym stopniu jak sprzęt liczą się wiedza, pomysł i doświadczenie. Ponadto wiele droższych rozwiązań technicznych można przy odrobinie inwencji zastąpić tańszymi – również i tę wiedzę postaramy się wam przekazać zarówno w ramach cyklu artykułów o makrofotografii, jak i podczas katowickich i krakowskich warsztatów plenerowych.

Kursy fotograficzne on-line w abonamencie



www.swiatobrazu.pl