Co to jest ekspozycja

 

 

Wiele zdjęć publikowanych w magazynach i na łamach stron internetowych poświęconych fotografii opisywanych jest ciągiem liczb. Są to w większości przypadków wartość ogniskowej obiektywu oraz parametry ekspozycji przy jakich wykonano zdjęcie – czas otwarcia migawki, stopień otwarcia przysłony oraz czułość ISO. (Fot. MorgueFile)

1/50 s, f/4, 200 ISO

Jak to możliwe? Otóż ekspozycja w nowoczesnej fotografii – zwłaszcza cyfrowej – jest w dużym stopniu zautomatyzowanym elementem procesu powstawania zdjęcia. Za pomiar natężenia oświetlenia sceny oraz dobór właściwych do niego parametrów ekspozycji odpowiadają w aparacie skomplikowane układy pomiarowe, które zazwyczaj radzą sobie dobrze, lecz nie dysponują kreatywnością i wyobraźnią właściwą samym fotografom. Na szczęście my, użytkownicy aparatów fotograficznych nie jesteśmy zupełnie bezbronni: w większości przypadków mamy mniejszy lub większy wpływ na to, w jaki sposób aparat ustawia ekspozycję i w ten sposób możemy samodzielnie ustalić stopień naświetlenia poszczególnych kadrów. Bardziej zaawansowane modele aparatów oddają nam też do dyspozycji narzędzia pozwalające przejąć pełną kontrolę nad tym aspektem fotografii, dzięki czemu nasze zdjęcia mogą być zupełnie niepowtarzalne i udane niezależnie od warunków oświetleniowych.

 

Bezpłatny kurs fotograficzny on-line: Zrozumieć fotografię - Wprowadzenie   CO TO JEST EKSPOZYCJA   Spis treści   Co to jest ekspozycja Poprawna i niepoprawna ekspozycja Elementy wchodzące w skład ekspozycji   Czas naświetlania (czas otwarcia migawki) Stopień otwarcia przysłony Czułość ISO (czułość matrycy)

Na początek musimy rozwiać pewne niejasności związane ze słownictwem, czyli wyjaśnić, co tak naprawdę rozumie się pod pojęciem silniejsza lub słabsza ekspozycja. Potocznie za zdjęcie o ekspozycji silniejszej rozumiemy jaśniejszy, a za zdjęcie o ekspozycji słabszej – ten ciemniejszy. Będzie to jednak prawdą tylko wówczas, gdy porównamy ze sobą fotografie wykonane przy choćby zbliżonych warunkach oświetleniowych. Jasne zdjęcie wykonane przy świetle dziennym niekoniecznie musi się odznaczać większą ekspozycją od zdjęcia ciemnego, zrobionego przez nas w środku nocy – tego typu porównania przy skrajnie różnych warunkach oświetleniowych są pozbawione sensu. Źródłem nieporozumień bywa fakt, że część fotografów i teoretyków fotografii przy określaniu intensywności ekspozycji bierze pod uwagę wyłącznie parametry ustawienia aparatu, natomiast inni uwzględniają również warunki zewnętrzne. Tego typu dywagacje w praktyce fotograficznej najczęściej nie mają żadnego znaczenia i utrudniają zrozumienie i opanowanie całego zagadnienia. Tymczasem jest ono naprawdę proste, o ile tylko skupimy się na rozpatrywaniu problemu ekspozycji w stosunku do określonej sytuacji fotograficznej.

 

Z pojęciem ekspozycji często wiązany jest termin rozpiętości tonalnej lub dynamiki tonalnej zdjęcia. Jest to zakres tonów, jaki może zarejestrować w danej sytuacji aparat – różnica pomiędzy najciemniejszym (lecz nie czarnym) i najjaśniejszym (lecz nie wypalonym) obszarem fotografii. Maksymalna rozpiętość tonalna fotografii zależy od używanego przez nas modelu aparatu, ustawionej czułości ISO oraz tego, czy zdjęcia zapisywane są w formacie JPEG czy RAW. (Fot. MorgueFile)

1/50 s, f/2.6, 400 ISO

 

Poprawna i niepoprawna ekspozycja

 

Dlaczego ekspozycja jest aż tak ważnym elementem zdjęcia, zarówno w przypadku fotografii tradycyjnej, jak i cyfrowej? Dlatego, że po naciśnięciu spustu migawki błędne ustawienia ekspozycji są możliwe do skorygowania już tylko w bardzo niewielkim zakresie, a w pewnych sytuacjach nawet zupełnie nie nadają się do korekty. Z tego też powodu lekcję tę zaczniemy od opisania, co dzieje się w przypadku niedostatecznego lub nadmiernego naświetlenia kadru.

 

Zdjęcia niedoświetlone często powstają w sytuacjach, gdy fotografujemy w warunkach słabego oświetlenia przy ustawionej niskiej czułości ISO. Aparat nie jest już w stanie bardziej otworzyć przysłony obiektywu oraz nie pozwala ustawić dłuższego czasu naświetlania, tak aby zdjęcie nie wyszło poruszone. W efekcie ekspozycja jest niedostateczna i zdjęcie wychodzi zbyt ciemne. (Fot. MorgueFile)

1/50 s, f/5.6, 400 ISO

Zdjęcie wykonane przy ustawionej zbyt niskiej ekspozycji jest za ciemne w stosunku do naszych oczekiwań. Skrajne niedoświetlenie kadru objawić się może powstaniem na zdjęciu obszarów czystej czerni, z której niemożliwe jest odzyskanie informacji o obrazie, a zatem niemożliwa jest też cyfrowa korekta takiej fotografii. Jest to jednak sytuacja dosyć skrajna i rzadko spotykana. Na ogół korekta tonalna zdjęcia niedoświetlonego (w tym przypadku polegająca na rozjaśnieniu obrazu, czyli cyfrowym podbiciu ekspozycji fotografii) jest możliwa. Odbywa się to za cenę uzyskania wyraźnie gorszej kolorystyki niż w fotografii prawidłowo naświetlonej, mniejszej dynamiki tonalnej oraz silnego wzrostu szumów.

 

Zdjęcie prześwietlone to częsty efekt podczas fotografowania nocą w miejscach o słabym, lecz jednocześnie wyrównanym oświetleniu. Aparat zaprogramowany do traktowania większości scen o tego typu oświetleniu jako wykonanych za dnia, ustawia ekspozycję tak, aby zawartość kadru była jasna. W efekcie obraz staje się zbyt jasny, mało kontrastowy, a często też przepalony. (Fot. MorgueFile)

1/5 s, f/3.5, 100 ISO

Zdjęcie o ekspozycji zbyt wysokiej jest z kolei zbyt jasne, czyli prześwietlone. Silne prześwietlenie kadru prowadzi do jego przepalenia, czyli powstania na zdjęciu niepożądanych obszarów czystej bieli, z której odzyskanie informacji o treści obrazu jest również niemożliwe. O ile jednak doprowadzenie zdjęcia do skrajnego niedoświetlenia jest trudne i następuje w wyniku dokonania bardzo dużych błędów w ustawianiu ekspozycji, o tyle o wypalenie fotografii jest już znacznie łatwiej. Często nawet dwukrotne zwiększenie ekspozycji w stosunku do wymaganej prowadzi do prześwietlenia kadru w stopniu uniemożliwiającym jego korektę.

 

Jak bezpiecznie zarabiać na fotografii     zobacz szczegóły >>>

 

Zasadniczo można powiedzieć, że zdjęcie o poprawnej ekspozycji to dokładnie takie, na otrzymaniu jakiego nam zależy – a zatem niekoniecznie pozbawione prześwietleń i niedoświetleń (których niekiedy wręcz nie da się uniknąć) oraz nie zawsze zgodne z tym, co proponuje nam automatyka aparatu. Uzyskanie właściwej ekspozycji zdjęć polega na dobrym opanowaniu fotograficznego rzemiosła i ciągłych ćwiczeniach, a z drugiej strony na poznaniu możliwości własnego aparatu w zakresie rejestracji tonów jasnych i ciemnych, bowiem każdy model oferuje użytkownikowi nieco inny zakres swobody w tej kwestii. Bardzo istotna jest też świadomość tego, co chcemy uzyskać na zdjęciu. Wszystkie te trzy rzeczy przychodzą jednak z czasem, w miarę coraz bardziej świadomego wykonywania zdjęć, dlatego nie należy się martwić początkowymi niepowodzeniami.

 

Prawidłowa ekspozycja nie zawsze zgodna jest ze wskazaniami światłomierza aparatu. To zdjęcie przedstawiające paryski EuroDisneyland o zmierzchu wykonane zostało poprzez ponad 4-krotne zmniejszenie stopnia naświetlenia kadru w stosunku do tego, co sugerował układ pomiaru światła. Ujemna korekta ekspozycji to częsty zabieg stosowany podczas fotografowania o zachodzie słońca. (Fot. MorgueFile)

1/4000 s, f/8, 100 ISO

Uzyskanie prawidłowej ekspozycji uwzględniającej panujące warunki oświetleniowe jest zatem kluczem do uzyskania dobrych zdjęć. Niezbędne jest w tym celu poprawne ocenienie natężenia oświetlenia fotografowanej sceny, a następnie stosowne ustawienie poszczególnych parametrów ekspozycji. I choć obydwa te zadania w nowoczesnych aparatach fotograficznych realizują układy elektroniczne, to wiedza o tym, jak procesy te przebiegają i jak można na nie wpływać, jest dla każdego użytkownika aparatu pragnącego określać się mianem fotografa po prostu niezbędna.

 

Elementy wchodzące w skład ekspozycji

 

Zaczniemy od omówienia czynników mających wpływ na ekspozycję zdjęcia, zależnych od fotografa bądź też – w przypadku korzystania z aparatu ustawionego w trybie pełnej automatyki – od układów elektroniczno-mechanicznych sterujących aparatem. W przypadku aparatów cyfrowych są to: czas otwarcia migawki (zwany też czasem naświetlania lub ekspozycji), wielkość otworu względnego obiektywu (czyli stopień otwarcia przysłony lub wartość przysłony) oraz poziom światłoczułości przetwornika obrazu, nazywany potocznie czułością ISO. Dwa pierwsze elementy regulują ile światła wpadającego przez obiektyw do wnętrza aparatu dociera do układu elektronicznego rejestrującego obraz, podczas gdy trzeci parametr jest już cechą samego układu. Różnica pomiędzy fotografią cyfrową, a tradycyjną sprowadza się do tego, że w przypadku nośników fotochemicznych ich światłoczułość jest określona z góry, ponieważ jest cechą charakterystyczną danego negatywu, slajdu lub dowolnego innego materiału, podczas gdy w przypadku układów cyfrowych może być ona regulowana w zakresie określonym dla danego modelu aparatu.

 

Każdy bardziej zaawansowany aparat fotograficzny (oraz wiele prostych cyfrówek) umożliwia mniej lub bardziej swobodną regulację parametrów ekspozycji. Opanowanie ich jest konieczne, jeżeli myślimy o wykonywaniu zdjęć w sposób świadomy i kreatywny. (Fot. MorgueFile)

 

Czas naświetlania (czas otwarcia migawki)

Czas naświetlania jest elementem ekspozycji stosunkowo najłatwiejszym do zrozumienia, nawet dla kompletnego laika, ponieważ sprowadza się do prostej zależności: im dłużej wystawiamy przetwornik obrazu na działanie światła, tym więcej tego światła on gromadzi. Tak więc zdjęcie naświetlane np. przez sekundę będzie odznaczało się dwukrotnie większą ekspozycją, niż naświetlane przez pół sekundy przy takich samych warunkach oświetleniowych i niezmienionych pozostałych parametrach ekspozycji. Czas naświetlania może się wahać od ułamkowych części sekundy (nawet kilkutysięcznych) do kilkunastu lub kilkudziesięciu sekund. Ponadto wiele bardziej zaawansowanych modeli aparatów udostępnia tzw. tryb Bulb (B) pozwalający naświetlać tak długo, jak długo wciśnięty jest spust migawki aparatu, co pozwala wydłużyć ekspozycję w razie potrzeby do nawet kilku godzin.

 

Tabela 1 – Wartości czasu naświetlania dostępne w przeciętnej lustrzance amatorskiej (zakres 1/4000 s – 30 s, dokładność 1/3 EV). Kolorem zaznaczone zostały pełne wartości na skali EV.

 

Stopień otwarcia przysłony

Stopień otwarcia przysłony (zwanej też otworem względnym lub diafragmą) to parametr opisujący ilość światła wpadającego przez obiektyw do wnętrza aparatu. Sama przysłona jest najwęższym punktem wewnątrz obiektywu i dzięki możliwości zmieniania jej średnicy (otwieraniu lub przymykaniu) regulowana jest ilość światła docierająca do migawki i układu rejestrującego obraz. Wartość przysłony określana jest liczbą ułamkową opisującą proporcję pomiędzy średnicą otworu względnego i ogniskową obiektywu. Dlatego też zależność pomiędzy ekspozycją, a wartością przysłony nie przebiega liniowo i jest nieco trudniejsza do zapamiętania, niż w przypadku czasu naświetlania. I tak np. obiektyw z przysłoną przymkniętą do wartości f/1.4 będzie przepuszczał dwukrotnie więcej światła niż obiektyw przymknięty do wartości f/2, czterokrotnie więcej niż przymknięty do wartości f/2.8, ośmiokrotnie więcej niż f/4 oraz szesnastokrotnie więcej niż f/5.6.

 

Tabela 2 – Zakres dostępnych wartości przysłony w jasnym obiektywie stałoogniskowym typu standard (na przykładzie modelu Canon EF 50mm f/1.8 II). Kolorem zaznaczone zostały pełne wartości na skali EV.

 

Każdy obiektyw ma też pewien minimalny i maksymalny stopień otwarcia przysłony – ten drugi parametr nazywany jest jasnością lub światłosiłą. W przypadku obiektywów o zmiennej ogniskowej (czyli zoomów), jasność obiektywu może być stała dla całego zakresu ogniskowych, jak i zmienna. W tym drugim przypadku maksymalna wartość otworu względnego przy najkrótszej ogniskowej zawsze będzie większa, niż przy najdłuższej ogniskowej. Klasycznym przykładem są dodawane do prostszych modeli lustrzanek obiektywy typu kit, których parametry są bardzo często zbliżone do 18-55 mm f/3.5-5.6 – co oznacza, że obiektyw o zakresie ogniskowych 18-55 mm charakteryzuje się jasnością f/3.5 przy "krótkim końcu" oraz f/5.6 przy "długim", a jasność ta zmienia się stopniowo (choć niekoniecznie liniowo) wraz z przyrostem ogniskowej. Mówiąc krótko: w takiej sytuacji im większe powiększenie obrazu tym ciemniejszy obiektyw.

 

Czułość ISO (czułość matrycy)

Czułość matrycy określa się w dzisiejszych czasach najczęściej za pomocą ujednoliconej skali ISO. Zależność pomiędzy czułością ISO, a ekspozycją zdjęcia jest – podobnie jak w przypadku czasu naświetlania – liniowa i przez to bardzo łatwa do zapamiętania. I tak zdjęcia wykonane przy określonym, niezmiennym oświetleniu sceny oraz ustalonych wartościach czasu naświetlania i stopnia otwarcia przysłony będą przy czułości 400 ISO odznaczały się dwukrotnie większą ekspozycją niż przy 200 ISO oraz czterokrotnie większą ekspozycją niż przy 100 ISO. W efekcie zdjęcia wykonywane przy wyższych czułościach ISO będą wymagały użycia krótszych czasów naświetlania i/lub mniej otwartych przysłon, ewentualnie pozwolą na uzyskanie zdjęć przy określonych parametrach ekspozycji przy odpowiednio słabszym oświetleniu sceny.

 

Tabela 3 – Skala ISO dostępna w typowej nowoczesnej lustrzance cyfrowej na przykładzie modelu Nikon D700. Podkreśleniem zaznaczono tzw. wartości syntetyczne uzyskiwane poprzez cyfrową edycję gotowego sygnału z matrycy aparatu. Czułości takie pozwalają na zarejestrowanie obrazu o gorszej rozpiętości tonalnej niż najbliższa odpowiadająca im rzeczywista czułość ISO i z tego powodu ich stosowanie powinno być ograniczone tylko do sytuacji, w których jest to absolutnie konieczne. Zakres czułości rzeczywistych i syntetycznych (podbijanych) jest cechą charakterystyczną każdego modelu aparatu i można go sprawdzić w specyfikacji technicznej posiadanego sprzętu. Kolorem zaznaczone zostały pełne wartości na skali EV.

Najważniejszą sprawą, jaką należy koniecznie zrozumieć jeżeli chcemy choć w podstawowym stopniu kontrolować ekspozycję naszych zdjęć jest ta, że wszystkie te trzy parametry wpływają na stopień naświetlenia zdjęcia w takim samym stopniu. Tak więc np. dwukrotne zmniejszenie ekspozycji poprzez skrócenie czasu naświetlania da pod względem stopnia naświetlenia zdjęcia dokładnie takie same efekty, co dwukrotne zmniejszenie ekspozycji dokonane poprzez przymknięcie przysłony bądź też zmniejszenie czułości ISO. Fakt ten pozwala wykorzystywać różne parametry ekspozycji do regulowania stopnia naświetlenia zdjęcia i jednocześnie osiągania innych, pożądanych przez nas efektów. Jeżeli na przykład czas naświetlania rzędu 1/25 sekundy okaże się dla nas zbyt długi, aby uzyskać nieporuszone zdjęcie, to możemy go skrócić do 1/100 sekundy, zwiększając jednocześnie czułość ISO czterokrotnie. W ten sposób uzyskamy zdjęcie tak samo naświetlone, jak poprzednie, ale nieporuszone. Gdy natomiast staniemy przed koniecznością zwiększenia lub zmniejszenia ekspozycji zdjęcia, to będziemy mogli to zrobić regulując jeden, dwa, lub wszystkie trzy parametry ekspozycji – zależnie od efektu, jaki chcemy osiągnąć.

Jest to ważne również dlatego, że nie zawsze będziemy mogli sobie pozwolić na swobodne regulowanie tych parametrów. Przykładowo, nasz obiektyw może mieć maksymalnie otwartą przysłonę, a ekspozycja zdjęcia nadal będzie zbyt niska – w takiej sytuacji pozostanie nam już tylko wydłużenie czasu naświetlania lub zwiększenie czułości ISO. Ponadto manipulowanie czasem naświetlania, wartością przysłony i czułością ISO wiąże się z jeszcze innymi (już znacznie bardziej indywidualnymi) efektami, które choć niezwiązane z ekspozycją, są niezmiernie istotne dla wyglądu fotografii. Przykłady tych efektów wraz z krótkim omówieniem możecie zobaczyć na widocznych w obrębie tej lekcji zdjęciach przykładowych – wspominamy o nich też bliżej już wkrótce. Dlatego tak ważna jest świadomość, że nie istnieje tylko jeden, lecz aż trzy sposoby na zwiększenie lub zmniejszenie ilości światła "malującego" nam zdjęcie.

---

Ćwiczenie

Przeczytaj artykuł powtórkowy: ABC robienia dobrych zdjęć: Ekspozycja

CDN.

---

Bezpłatny kurs online dla początkujących - Zrozumieć fotografię - Wprowadzenie: W tej części wykorzystaliśmy materiały napisane na zamówienie www.swiatobrazu.pl. Autorem jest Pan Jarosław Zachwieja.

---

 

Abonament Zrozumieć fotografię   www.kursy.swiatobrazu.pl   Jeśli fotografowanie jest Twoją życiową pasją  - bez względu na to, czy jesteś początkującym, czy doświadczonym fotografem - nasze e-kursy dostępne w abonamencie zaspokoją Twój głód praktycznej wiedzy i wzmocnią Twoją kreatywność. W abonamencie otrzymujesz od razu na rok dostęp do osiemnastu e-kursów:    Aparat fotograficzny w praktyce (bezpłatny) | Światło w fotografii | Podstawy kompozycji w fotografii | Fotografowanie przyrody | W kierunku lepszych zdjęć - wprowadzenie do fotografii cyfrowej | Cyfrowa obróbka zdjęć dla początkujących | Fotografowanie ruchu | Fotografowanie produktów | Fotografia studyjna dla początkujących | Filmowanie aparatem cyfrowym | Cyfrowa ciemnia - Adobe Lightroom - Kurs rozszerzony | Fotograficzne błędy - sposoby eliminacji | E-szkoła portretu | Fotografia w praktyce - Akt | Trening fotograficzny | Fotograf i działalność gospodarcza | Wzory pism i umów dla fotografa z komentarzem | Jak bezpiecznie zarabiać na fotografii   szczegóły i formularz zgłoszeniowy

Zobacz też:

 

• Bezpłatny kurs fotografii online dla początkujących - Światło w fotografii - Barwa i kolor
• Bezpłatny kurs fotografii online dla początkujących - Światło w fotografii - Balans bieli

• Bezpłatny kurs fotografii online dla początkujących - Ekspozycja - Kontrola ekspozycji w aparatach fotograficznych
• Bezpłatny kurs fotografii online dla początkujących - Ekspozycja - Histogram
• Bezpłatny kurs fotografii dla początkujących - Kompozycja w fotografii - Wprowadzenie